《Tôi kể cho con trai mười hai tuổi về lịch sử Trung Quốc: Logic của hai nghìn năm chế độ》Trong sách thiếu nhi Trung Quốc, cuốn sách bán chạy nhất tên là 《Ngũ Thăng Năm Thiên》. Nhưng con trai à, đó không phải là logic của lịch sử, chỉ là những câu chuyện thần thoại về nền văn minh. Lịch sử thực sự hình thành của Trung Quốc không phải là năm nghìn năm, mà là hai nghìn năm. Trong hai nghìn năm đó, triều đại thay đổi vô số lần, nhưng chế độ gần như không đổi. Mỗi hoàng đế lên ngôi đều phải đối mặt với cùng một câu hỏi: trước tiên chinh phục thiên hạ, sau đó giữ gìn thiên hạ. Chinh phục dựa vào vũ khí, giữ gìn dựa vào pháp luật. Vì vậy, pháp luật chỉ bắt hai việc: đừng làm loạn, đừng phản loạn. Thiên hạ bình yên, từ đó biến thành “thiên hạ bình yên tĩnh”. Quyền lực của vua trung tâm là không tin tưởng, vì vậy quyền lực luôn kiểm soát lẫn nhau nhưng tập trung về phía trên; văn hóa trở thành công cụ để thuần hóa, cuối cùng “Nhân nghĩa lễ trí tín” chỉ còn lại “Lễ”, nghệ thuật nghe lời; hệ thống quan lại chỉ chịu trách nhiệm trước cấp trên, không chịu trách nhiệm với dân, dân chỉ là cái giá để duy trì chế độ ổn định. Logic kinh tế cũng nhất quán: quốc gia muốn giàu, dân không thể quá giàu. Trong sử sách, toàn là thành công của các vua chúa, còn cuộc sống của dân thì không được đề cập. Mỗi triều đại đều có thể “ổn định rất lâu”, rồi lại “sụp đổ nhanh chóng”. Bởi vì chế độ có thể duy trì ổn định, nhưng không thể tự sửa chữa. Nó sợ điều gì? Không phải phản kháng, mà là đặt câu hỏi. Lịch sử không phải là tức giận cũng không phải là sùng bái, mà là nhìn rõ sự thật. Khi bạn có đủ dũng khí để đặt câu hỏi, chính là lúc bạn thực sự thoát khỏi lịch sử.

I. Chinh phục thiên hạ và giữ gìn thiên hạ

Mỗi triều đại bắt đầu đều giống nhau: chinh phục dựa vào bạo lực, giữ gìn dựa vào trật tự. Bạo lực chinh phục thiên hạ, pháp luật giữ gìn thiên hạ. Mục tiêu cốt lõi của pháp luật chỉ có hai: đừng làm loạn, đừng phản loạn. Những thứ khác không quan trọng. Vì vậy, triều Tần trở thành một mẫu mực: cha con tố cáo lẫn nhau, hàng xóm theo dõi nhau. Dân biết rằng, im lặng mới là lễ nghĩa sống còn. Thiên hạ bình yên, từ đó biến thành — thiên hạ bình yên tĩnh. Tần thất bại, nhưng kỹ thuật kiểm soát dân chúng đó vẫn tồn tại. Từ đó, các triều đại đều luyện tập kỹ năng này: làm thế nào để một quốc gia lớn như vậy trông có vẻ yên bình.

II. Trọng tâm của quyền lực: Không tin tưởng

Con trai à, điều vua sợ nhất không phải là kẻ địch, mà là người trong nhà. Ông ta sợ tướng mạnh quá, thủ tướng quá thông minh, địa phương quá giàu có. Vì vậy, kiểm soát từng tầng, phòng ngừa từng nơi: giám sát quân, quan phản biện, nội cung, Đông cung, Hộ bộ, Thái giám, mật báo — một hệ thống, không phải để hiệu quả, mà để phòng ngừa người khác. Sự ổn định của quyền lực dựa vào sự không tin tưởng. Nhưng khi tất cả mọi người đều được dạy chỉ nhìn lên trên, chỉ chịu trách nhiệm với cấp trên, thì vấn đề thật sự là không ai dám nói ra. Vì vậy, mỗi khi một triều đại đạt đỉnh, thường là lúc nó bắt đầu mục nát.

III. Vai trò của tư tưởng: Từ niềm tin thành công cụ

Khổng giáo ban đầu là triết lý đạo đức — dạy nhân nghĩa, dạy đạo làm quân tử. Nhưng khi nó được đưa vào cung đình, nó biến thành triết lý phục tùng. Nhân nghĩa lễ trí tín, cuối cùng chỉ còn lại chữ “Lễ”. Lễ là gì? Là trật tự, là cấp bậc, là nghe lời. Trẻ con phải nghe cha, quan phải nghe vua, dân phải nghe quan. Nghe có vẻ như đạo đức gia đình, nhưng thực ra là huấn luyện chính trị. Người hiểu lễ càng nhiều, càng ít hỏi tại sao. Bởi vì họ nghĩ: quỳ là một tư thế cao quý.

IV. Hệ thống quan lại: Ai phục vụ ai

Hệ thống quan lại cổ đại trông có vẻ chặt chẽ, nhưng thực ra được thiết kế rất khéo léo: tất cả quan viên đều chịu trách nhiệm trước cấp trên, không chịu trách nhiệm với dân. Nỗi khổ của dân là phản ánh cấp dưới; sự vui vẻ của vua là ý của cấp trên. Có thể thăng chức hay không không dựa vào việc bạn giải quyết bao nhiêu vấn đề, mà dựa vào việc cấp trên hài lòng bao nhiêu. Đây là một cỗ máy kỳ lạ: vận hành ngày càng chính xác, nhưng ngày càng xa rời con người. Khi dân đói chết, báo cáo viết là do năm hạn không tốt; khi địa phương loạn lạc, báo cáo viết là đã ổn định. Vì vậy, chế độ ngày càng hoàn hảo, thực tế ngày càng tan vỡ.

V. Logic kinh tế: Quốc gia giàu, dân không thể quá giàu

Logic tài chính của các triều đại đều dựa trên bốn chữ: đàn áp dân, nuôi quan. Bởi vì, dân giàu sẽ sinh ra tự chủ; có tự chủ, sẽ sinh ra phán đoán; có phán đoán, sẽ đặt câu hỏi. Và chế độ sợ nhất điều gì? Không phải phản kháng, mà là đặt câu hỏi. Vì vậy, triều đình sẵn sàng để cả nước nghèo hơn một chút, để giữ ổn định. Sự thịnh vượng của thời đại rốt cuộc chỉ là trên giấy, còn đói nghèo của dân thì chôn vùi trong mộ.

VI. Chu kỳ của triều đại: Ổn định là con đường dẫn đến sụp đổ

Trước khi triều đại sụp đổ, các triệu chứng đều giống nhau: tham nhũng trong tầng lớp trên, dân trở nên vô cảm, quan trường cạnh tranh nội bộ, tư duy cứng nhắc. Không vua nào muốn trị vì lâu dài, nhưng cuối cùng, mọi triều đại đều biến thành “trường trị thì diệt”. Tại sao? Bởi vì sự ổn định của chế độ này dựa trên đàn áp thay đổi. Nó không thể thử sai, không thể tự kiểm điểm, không thể đổi mới. Thời gian trôi qua, tích tụ không phải là sức mạnh, mà là sự yếu đuối. Một hệ thống không thể đặt câu hỏi cuối cùng chỉ còn lại im lặng. Và im lặng không duy trì trật tự, mà sinh ra bạo lực.

VII. Điểm mù của lịch sử: Lịch sử của ai?

Sử sách ghi chép không phải là lịch sử thực sự, mà là lịch sử mà nhà cầm quyền muốn bạn ghi nhớ. Thay đổi triều đại, trước tiên phải thay đổi sử sách. Thanh tra lịch sử Minh, phá hủy hồ sơ triều đại trước; sửa đổi lịch sử Nguyên, xóa bỏ những phần không phù hợp thời đại; các sử quan viết sử thường phụ thuộc vào tâm trạng của vua. Vì vậy, lịch sử trở thành trò chơi quyền kể chuyện. Những gì bạn đọc được không phải là sự thật, mà là sự lựa chọn. Lịch sử thực sự nằm ở những nơi không có tên.

VIII. Kết luận: Nhìn rõ sự thật, chứ không phải tức giận hay sùng bái

Con trai à, lịch sử không phải để tôn sùng, cũng không phải để tức giận. Nó là một chiếc gương phản chiếu cách quyền lực vận hành, phản chiếu cách con người bị hình thành trong quyền lực. Chúng ta không thể chọn sinh ra trong chế độ nào, nhưng chúng ta có thể chọn không im lặng nữa. Khi nào đó, con nghe ai đó nói: “Đừng hỏi tại sao, chỉ cần nghe lời”, thì con nhớ đến bài học hôm nay: pháp luật chỉ bắt hai việc: đừng làm loạn, đừng phản loạn. Một chế độ sợ nhất không phải là phản kháng, mà là đặt câu hỏi. Mong con luôn có dũng khí đặt câu hỏi. Đó là lúc con bắt đầu thực sự tự do.